Нацыянальны фактар царкоўна-рэлігійнага жыцця на акупаванай тэрыторыі Беларусі (1941–1944 гг.)

Л. М. Лыч (Мінск)

Нападзенне фашыецкай Германн на Савецкі Саюз ёсць вялікае злачынства не толькі перад усім цывілізаваным светам, але і самім Богам. Нямецкім жа салдатам даводзілі зусім іншае, пра што сведчыць і надпіс «Gottmituns» («3 намі Бог») на спражках іх папругаў. Беларусь! адразу звярнулі ўвагу на такую незвычайную для іх жыцця з’яву і палічылі, што акупанты не будуць весці барацьбы з рэлігіяй, як тэта рабіла бальшавіцкая партия, асабліва пачынаючы з канца 1920-х гг. I ў гэтым яны не памыліліся. Калі ў якімсьці з населеных пунктаў захаваліся хрысціянскі храм ці мусульманская мячэць, «новы гаспадар» не разбураў іх. Такой павагі не мелі да сябе толькі яўрэйскія сінагогі.

Нягледзячы на актыўнае змаганне камуністаў з рэлігіяй, вера ў Бога захавалася ў многіх людзей, асабліва старэйшага ўзросту. Успомніць пра Яго спрыялі і цяжкія наступствы акупацыі, непрадбачанасць таго, што яна ў далейшым прынясе людзям. На добрае не спадзяваліся ад акупантаў Звязвалі яго толькі з Боскай міласцю. Першымі тую непрадказальную, экстрэмальную сітуацыю пастараліся выкарыстаць – і часта даволі паспяхова – баптысты. Пры арганізацыі сваіх малебнаў яны ў адрозненне ад праваслаўных, католікаў, уніятаў маглі абыходзіцца без адмысловых храмаў, задавальняючыся звычайнымі жылымі дамамі. Нельга ўпускаць з-пад увагі і такі факт, што баптысты, як адна з плыняў пратэстантызму, шырока распаўсюджанаму ў Германіі, маглі спадзявацца, што акупанты не будуць мець да іх якіх-небудзь прэтэнзій. А вось праваслаўным і католікам, як асноўным канфесіям варожых Германіі краін Расіі і Польшчы, маглі б стварацца і пэўныя перашкоды ў арганізацыі царкоўна-рэлігійнай дзейнасці. У найбольшай ступені тэта закранула каталіцкі касцёл з-за яго вялікай прыхільнасці да ўсяго польскага. Тэту канфесію нямецкія ідэолагі часта называлі «пятай калонай».

Галоўнымі цяжкасцямі па аднаўленні рэлігійнай дзейнасці з’яўляліся амаль поўная адсутнасць храмаў, недахоп святароў У найбольшай ступені такое датычыла праваслаўнай канфесіі, асабліва на тэрыторыі, што да верасня 1939 г. знаходзілася ў складзе БССР. Мала што тут засталося і ў католікаў У лепшым становішчы знаходзіліся гэтыя канфесіі на тэрыторыі колішняй Заходняй Беларусь У гады акупацыі храмы аднаўляліся і будаваліся пры актыўным удзеле саміх вернікаў і часта толькі за кошт іх сродкаў

Дзеячы рэлігійнага культу не стрымлівалі сябе ў выказванні слоў вялікай удзячнасці акупантам за атрыманую магчымасць беспакарана, адкрыта служыць Богу. Болын за ўсё хваліла іх за тэта праваслаўнае духавенства. У шэрагу храмаў дадзенай канфесіі «святары маліліся за Адольфа Гітлера і вермахт… У пастырскіх пасланнях нямецкая акупацыйная армія паказвалася вызвалі-цельніцай Радзімы… вермахт дзейнічаў згодна з Боскай воляй» [1, с. 120]. Зразумела, падобнага не назіралася б, калі б за балынавікамі праваслаўная царква не перажыла такога страшэннага здзеку.

Як станоўчае ў дзейнасці праваслаўнай царквы ў гады акупацыі трэба прызнаць імкненне многіх святароў, пераважна мясцовага паходжання, весці службу на беларускай мове. Калі раней гэтаму рашуча перашкаджалі залежныя ад Маскоўскага патрыярхату царкоўныя іерархі, дык зараз для іх тэта не з’яўлялася галоўным пытаннем. Затое за ўвядзенне беларускай мовы ў праваслаўныя храмы актыўна выступалі культурныя і грамадска-палітычныя дзеячы нацыянальнай арыентацыі, маючы ў гэтым неабходную падтрымку ад мясцовай нямецкай адміністрацыі. Яна ўсяляк імкнулася не дапусціць ніякіх рускіх праяў у дзейнасці праваслаўнай царквы, што заўжды было так для яе характэрна. Нямецкае ўмяшанне ў справы гэтай канфесіі, можа, нішто іншае так не закранала, як моўную сферу Так, «Дапаможнік для праваслаўнай царквы» быў перад здачай у друк пераправераны і «ачышчаны» ад русізмаў і паланізмаў Акрамя таго, нямецкая цэнзура абмежавала выкладзены ў кнізе тэкст царкоўнай гісторыі тэрыторыямі, населенымі беларусамі, і забараніла ўжыванне фармулёвак кшталту «вялікарасійскія ці літоўскія святыя» [1, с. 121].

Як вядома з гістарычных крыніц, Праваслаўная царква Беларусі доўгі час не па сваёй волі знаходзілася пад юрысдыкцыяй Маскоўскага патрыярхату, што перашкаджала ёй стаць самастойнай, паўней улічваць нацыянальны інтарэс сваіх вернікаў Выключная роля праваслаўнай царквы ў русіфікацыі беларускага народа факт агульнапрызнаны, неаспрэчны. 3 усталяваннем акупацыйнага рэжыму і звязанаму з гэтым выхаду з-пад уплыву Маскоўскай патрыярхіі і абудзілася ідэя аўтакефаліі Праваслаўнай царквы Беларусі. Па вядомых причинах такую ідэю ўсяляк падтрымлівалі нямецкія ўлады. 3 іх дазволу 30 жніўня 1942 г. у Спаса-Прэабражэнскай царкве Мінска адкрыўся Сабор з мэтай абвяшчэння аўтакефаліі Беларускай праваслаўнай царквы. Удзельнікі Сабору падтрымалі гэтую ідэю і толькі з-за складанасцяў ваеннай абстаноўкі не ўдалося аформленыя на аўтакефалію дакументы адаслаць Канстанцінопальскаму патрыярху, што, аднак, не перакрэслівае значэнне правядзення самога Сабору.

Напярэдадні падрыхтоўкі такога лёсавызначальнага для беларускага народа форуму і ў час яго працы было выказана шэраг каштоўных прапаноў, да якіх нельга не прыслухацца і сёння, паколькі праваслаўнае духавенства ўпарта не жадае ўпісвацца ў культурна-моўныя стандарты нашай Бацькаўшчыны. Сённяшнім іерархам вельмі карысным было ўнікнуць у змест 9-га пункта прынятага на Саборы Статута БАПЦ: «Мовай царкоўнай пропаведзі, навучаньня рэлігіі і царкоўнага ўрадаваньня з’яўляецца беларуская мова». Прадпісвалася пры абранні і прызначэнні на кіраўнічыя пасады перавагу аддаваць асобам беларускай нацыянальнасці. А былі і такія пасады, якія ўвогуле патрабавалася камплектаваць толькі беларусамі. Такі падыход цалкам апраўданы не толькі ў ваенны, але і ў мірны час, асабліва сёння пры такой татальнай зрусіфікаванасці беларусаў і пры адсутнасці ўсялякіх захадаў з боку палітычнага кіраўніцтва Рэспублікі Беларусь па выратаванні сваёй тытульнай нацыі ад асіміляцыі.

Неверагодна цяжка было прабіцца беларускаму нацыянальнаму пачатку ў дзейнасць касцёла. У міжваенны перыяд касцёл дзякуючы падтрымцы свецкіх улад вельмі паспяхова займаўся паланізацыяй карэннага насельніцтва «ўсходніх крэсаў» Польшчы. Нямецкі акупацыйны рэжым прывёў да істотных перамен іх рэлігійнага жыцця. Рэзка зменшылася магчымасць уплыву на яго і польскага фактару. Ёсць дастаткова падстаў лічыць, што на цвёрдых нацыянальных пазіцыях стаялі даволі многія ксяндзы. Зразумела, найбольш тыя, што ў міжваенны перыяд служылі ў касцёлах Заходняй Беларусі, актыўна выступаючы супраць апалячвання яе жыхароў 3 такіх ксяндзоў-патрыётаў зайздросным беларускім нацыянальным патрыятызмам вызначаўся Вінцэнт Гадлеўскі. Добра ўсведамляючы выключную важнасць нацыянальнай беларускай асветы для выратавання маладых пакаленняў ад анямечвання, ён па прыбыцці ў верасні 1941 г. у Мінск не стаў займацца душпастырскай дзейнасцю, а заняў пасаду галоўнага школьнага інспектара пры Генеральным камісарыяце Беларусі і працаваў на ёй да жніўня 1942 г. Многае зрабіў дзеля ўкаранення беларускай мовы ў каталіцкае набажэнства, супраць чаго зацята выступалі прапольскай арыентацыі ксяндзы, асабліва заходніх акруг Генеральнага камісарыята Беларусі, г. зн. колішніх «усходніх крэсаў» Другой Рэчы Паспалітай.

Скіраваць дзейнасць каталіцкага касцёла да нацыянальных інтарэсаў краю ў многім магло б дапамагчы спаўненне задумы кіраўніка Беларускай народнай самапомачы, дарадчыка Генеральнага камісара Беларусі Вільгельма Кубэ Івана Ермачэнкі. Сэнс той задумы заключаўся ў кананічным прызначэнні В. Гадлеўскага генеральным вікарыем Каталіцкага касцёла Беларусь Па розных прычынах такому не наканавана было здзейсніцца.

Умеў спалучаць рэлігійную дзейнасць са свецкай шчыра адданы беларускай нацыянальнай справе ксёндз Адам Станкевіч. Служыў у касцёле Св. Mi-хала ў Вільні. Дзякуючы яго стараниям ўдалося засцерагчы ад рабавання акупантамі і мясцовымі жыхарамі каштоўныя экспанаты Віленскага беларускага музея ў гады акупацыі. А. Станкевіч «часткова ажыццявіў фундаментальнае комплекснае даследаванне пад назвай “Гісторыя Беларусі (Сістэматычны нарыс)”. Гэта – чарнавы, але ўжо падрыхтаваны да перадруку рукапіс, 155 старонак…» [2, с. 64].

У асяроддзі ксяндзоў у В. Гадлеўскага і А. Станкевіча было нямала паслядоўнікаў у поглядах, стаўленні да беларускага нацыянальнага пытання, якое вельмі хутка вылучылася на першы план у гады нямецкай акупацыі. Дасягнуць пазітыўнага выніку ў яго (пытанні) развязванні было зусім не проста, прычым не толькі з-за ўсталяванага фашыстамі палітычнага рэжыму У значнай ступені і самі зрусіфікаваныя, спаланізаваныя беларусы, не выключаючы і адукаваных людзей, не бачылі асаблівага сэнсу ўздымаць нацыянальнае пытанне ва ўмовах акупацыі.

Прынцыпова інакш глядзела на нацыянальнае пытанне, не без удзелу каталіцкага духавенства, польскае насельніцтва заходніх раёнаў Беларусь Яго даволі моцна ўласцівы некаторым палякам крайні нацыяналізм прыносіў вялікую шкоду не толькі беларускаму нацыянальнаму інтарэсу, але і агульнай барацьбе гэтых двух славянскіх народаў супраць нямецкіх акупантаў Вядомыя выпадкі, калі па даносе ксяндзоў і папоў бязвінна гінулі адпаведна ад рук польскіх і савецкіх партызанаў сапраўдныя беларускія патрыёты. Іншым разам па ўласнай віне ахвярамі станавіліся і самі дзеячы розных рэлігійных веравызнанняў, як гэта было характэрна і для папярэдніх часоў

Можна сказаць, поўным фіяска закончыліся спробы аднавіць, узняць ролю ўніяцкай царквы, хаця яны рабіліся з высакароднай мэтай: узмацніць беларускі пачатак у царкоўна-рэлігійным жыцці акупаванай Беларусі. Грэка-католікаў не падтрымалі ні праваслаўная царква, ні зарыентаваны пераважна на польскі інтарэс касцёл. 3 1940 г. Беларускі экзархат грэка-каталіцкай царквы ўзначальвала ва ўсіх дачыненнях, у тым ліку і нацыянальных, прагрэсіўная, высока-адукаваная асоба – Антон Неманцэвіч. Быў прыхільнікам выкарыстання беларускай мовы не толькі ва ўніяцкім набажэнстве, але і ў службовым справаводстве гэтай царквы. Аднак акупанты ўжо ў ліпені 1942 г. арыштавалі ўніяцкага экзарха. Дакладная дата яго смерці і месца пахавання не высветлены і па сёння. 3-за страху быць арыштаваным цвёрдай нацыянальнай арыентацыі намеснік экзарха ўніяцкай царквы айцец Леў Гарошка, вядомы як грамадскі дзеяч, літаратар, не прадоўжыў яго справу, а неўзабаве па распараджэнні мясцовай нямецкай адміністрацыі спыніла сваю дзейнасць і галоўная ў Беларусі ўніяцкая абшчына ў Альберціне (зараз мікрараён Слоніма).

Усё лепшае, што ў гады акупацыі можа запісаць на свой рахунак пратэстанцкая царква, у найбольшай ступені звязана з дзейнасцю святара, педагога, перакладчыка рэлігійных кніг на беларускую мову Лукаша Дзекуць-Ма-лея. Будучы прэсвітарам баптыстаў, ён знайшоў час і выдаў на беларускай мове у 1942 г. у Мінску малітоўнік. Ідэі пратэстантызму мелі найбольш прыхільнікаў у заходніх раёнах Беларусі, адкуль яны паступова рухаліся ва ўсходнім напрамку, не сустракаючы перашкод з боку акупацыйных улад. Пры добрым старанні баптыстам удавалася схіліць у сваю веру нямала людзей, старэйшыя пакаленні якіх і яны самі з’яўляліся праваслаўнымі. Такое, да прыкладу, мела месца ў Стальбоўшчыне, Прусінаве, Замосьці, Любячы Уздзенскага раёна Меншчыны. Толькі ў Прусінаўскай баптысцкай абшчыне за 1942–1943 гг. прынялі хрышчэнне 53 чалавекі [3, с. 33].

Не ў прыклад савецкай даваеннай атэістычнай практыцы не збіраліся ні ў чым перашкаджаць вернікам беларускія партызаны, хаця ў шэрагах іх знаходзілася нямала ваяўнічых бязбожнікаў. Узнікшая ў выніку кровапралітнай вайны няўпэўненасць выйсці з яе жывым вымушала людзей і са зброяй у руках пераглядзець сваё нядаўняе адмоўнае стаўленне да Усявышняга.

Папам падабалася такая трансфармацыя ў поглядах, і яны ахвотна ішлі на ўсталяванне цесных сувязяў з партызанамі. Затое апошнія практычна не мелі аніякіх кантактаў з ксяндзамі, сярод якіх панаваў прапольскі дух, існавалі адкрытыя і патаемныя сувязі з Арміяй Краёвай, дзеянні якой з красавіка 1943 г. набылі ярка выражаны антысавецкі характар, што адмоўна адбілася і на стаўленні яе удзельнікаў да беларускага нацыянальнага пытання. Вядомыя выпадкі ўдзелу акаўцаў супольна з ксяндзамі ў жорсткай расправе над беларускімі нацыянальнымі патрыётамі. У самую адказную, цяжкую для беларускага народа часіну не ўдалося дасягнуць такога неабходнага глыбіннага паразумення паміж яго дзвюма галоўнымі хрысціянскімі канфесіямі, хаця пэўныя спробы і рабіліся як з аднаго, так і з другога боку.

Фактар акупацыі не маглі не выкарыстаць у сваіх інтарэсах мусульмане Беларусі, асабліва далучаных да яе ў верасні 1939 г. заходніх раёнаў, паколькі традыцыі гэтай веры тут не панеслі такіх страт, як там, дзе гаспадарылі савецкія атэісты. Найбольш трывала пачувала сябе, праводзіла актыўную рэлігійную дзейнасць мусульманства ў Наваградку, Іўі, Клецку, Міры. Яно таксама зведала на сабе ўплывы польскага пачатку, хаця, як вядома, некалі гэтая канфесія больш арыентавалася на беларускія стандарты. Нават мовай мусульманскай веры, напісання рэлігійных кніг з’яўлялася старабеларуская мова.

3 вялікім жаданнем вярталіся да рэлігіі сваіх бацькоў татары Мінска, хаця тэта патрабавала ад іх сур’ёзных намаганняў Як і многія іншыя культавыя аб’екты, мінская мячэць згубіла сваё сапраўднае аблічча, бо выкарыстоўвалася перад вайной у якасці гандлёвага склада. Набажэнствы ў адноўленай мячэці наведвалі не толькі мінскія татары, але і іх браты з іншых населеных пунктаў.

Падаецца надзвычай парадаксальным, але цяжкая паводле сваіх наступстваў нямецкая акупацыя прынесла жыццё ў святыні ўсіх хрысціянскіх і мусульманскай канфесій. Па віне акупантаў яно адсутнічала толькі ў сінагогах.

Літаратура

1. К’яры, Б. Штодзённасць за лініяй фронту / Б. К’яры. – Мінск, 2008.

2. Роля асобы ў жыцці і дзейнасці хрысціянскіх цэркваў Беларусі ў XX стагоддзі. – Мінск, 2000.

3. Баптизм и баптисты (социол. очерк). – Минск, 1969.