Новыя падыходы айчынных гісторыкаў да вывучэння баявых дзеянняў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г.

С. Я. Новікаў (Мінск)

Становішча айчыннай гістарыяграфіі ў пачатку XXI ст. сведчыць аб важнасці даследавання гісторыі баявых дзеянняў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г. на аснове не столькі значнага пашырэння базы дакументальных крыніц [1–7], у тым ліку нямецкіх, колькі неабходнасці ўсебаковага вывучэння ходу абарончых баёў Чырвонай Арміі ў першыя два месяцы вайны на аснове выкарыстання адэкватных метадаў гістарычнага даследавання [8-10].

У гэтым сэнсе не з’яўляецца выпадковым і зроблены акцэнт у назве нашага артыкула, у якім аўтар звяртае ўвагу навуковай грамадскасці на актуальнасць звароту менавіта да сучасных метадаў навуковага пошуку, якія б стваралі для гісторыкаў больш спрыяльныя ўмовы не толькі для паглыблення гістарычных ведаў аб ужо вядомых падзеях баявой гісторыі, колькі адкрывалі б перспектыву для прынцыпова новай характарыстыкі ходу баявых падзей на тэрыторыі Беларусі ў першыя месяцы Вялікай Айчыннай вайны. На наш погляд, адным з хрэстаматыйных момантаў такога падыходу з’яўляецца прыцягненне новых дакументальных матэрыялаў, якімі ў нашым выпадку з’яўляюцца нямецкія архіўныя крыніцы. Між тым, простае пашырэнне базы крыніц становіцца адметнай прыкметай шматлікіх гістарычных даследаванняў. Аднак такі падыход не заўсёды прыводзіць да якасных зменаў у традыцыйных поглядах, ацэнках і высновах. Як пераконвае вопыт, больш эфектыўна гэтаму садзейнічае выкарыстанне адпаведных сучаснаму ўзроўню развіцця метадаў даследавання, якім у нашым выпадку мы бачым метад гістарыяграфічнай і крыніцазнаўчай кампаратыеістыкі.

Аўтар артыкула зыходзіць з таго, што на цяперашні час для паспяховай навуковай дзейнасці нельга замыкацца ў коле традыцыйных даследчых практык. Імкненне ж асвоіць новыя прыёмы ў канчатковым выніку стане вырашальным у пашырэнні рамак магчымага даследавання і атрыманні ў ім новых навуковых вынікаў А без іх немагчыма ісці ў нагу з сусветнай гістарычнай навукай, дзе толькі ў апошнія два дзесяцігоддзі адбыліся якасныя змены ў даследаванні малавядомых старонак ваеннай гісторыі Беларусі.

Для замежных аўтараў з’яўляецца аксіёмай факт пастаяннага развіцця гістарычнай навукі шляхам пашырэння не толькі базы крыніц, але і выкарыстання адэкватнага метадычнага арсенала, перш за ўсё за кошт уключэння метадаў сумежных навук. Інтэграцыя гуманітарных навук у тэарэтычным І метадычным плане – тэта найбольш відавочны працэс, які істотна змяняе гістарычную навуку, фарміруе новыя яе напрамкі, больш адэкватныя галіны гістарычнага пазнання, прад’яўляючы пры гэтым новыя патрабаванні да самога суб’екта пазнання – гісторыка. Не сакрэт, што ўсё тэта накіравана на аб’ектывізацыю і павышэнне верагоднасці гістарычных уяўленняў і ведаў, на пошук малавядомай інфармацыі шляхам выкарыстання новых навуковых падыходаў Адзін з іх, правераны ў шматлікіх публікацыях аўтара, метад гістарыяграфічнай і крыніцазнаўчай кампаратывістыкі пераканаўча сведчыць аб тым, наколькі строга неабходна падыходзіць да працэдуры збору, сістэматызацыі і аналізу гістарычных крыніц рознага паходжання, у нашым выпадку айчынных і замежных дакументаў і гістарыяграфічных фактаў

Аднаўленне карціны баявых дзеянняў праз увядзенне ў шырокі зварот новага масіву малавядомых айчынных і замежных (нямецкіх) дакументаў пакуль дазволіла зрабіць толькі першы крок у напрамку да аб’ектыўнага вывучэння пачатковага перыяду вайны, аднак не прывяло да атрымання новых якасных ведаў і напісання цэласнай карціны баявых дзеянняў Чырвонай Арміі ў Беларусі ў пачатковы перыяд вайны. У сувязі з гэтым важна мець на ўвазе, што па цяперашні час застаюцца недастаткова вывучанымі, маладаследаванымі гістарычныя падзеі лета 1941 г., калі войскі Заходняга фронту вялі ўпартыя баі на тэрыторыі Беларусі, вынікам якіх стала не толькі спыненне разгортвання вераломнага ўдару трупы армій «Цэнтр», колькі яе пераходу фактычна ўпершыню да абароны на цэнтральным напрамку наступления на Маскву. Тэта азначае, што баявыя дзеянні Заходняга і Цэнтральнага (створанага 24 ліпеня 1941 г.) франтоў якраз у Беларусі зламалі рытм правядзення маланкавай вайны супраць СССР.

Такая выснова стала магчымай у выніку як шматгадовага збору, сістэматызацыі, аналізу і сінтэзу дакументальных матэрыялаў рознага паходжання, так і іх вывучэння з апорай на метад гістарыяграфічнай і крыніцазнаўчай кампаратывістыкі. Без звароту да такога падыходу на цяперашнім этапе развіцця гістарычнай навукі немагчыма не толькі паглыбіць гістарычныя веды, але і падняць іх на новы якасны ўзровень ў дачыненні да аднаго з самым трагічных, супярэчлівых і дыскусійных перыядаў гісторыі Вялікай Айчынай вайны.

Спынімся толькі на асобных момантах гісторыі баявых дзеянняў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г., прапануючы чытачу пазнаёміцца з новымі дакументальнымі крыніцамі, тэхналогіяй аўтарскага пошуку ў ходзе навуковага даследавання на аснове выкарыстання метаду гістарыяграфічнай і крыніца-знаўчай кампаратывістыкі. Аўтар ужывае яго ў якасці асобнага метаду па причине таго, што ён значна пашырае творчыя магчымасці для працы гісторыка, таму не разглядаецца ў якасці адэкватнага гісторыка-параўнаўчаму метаду.

Новым пры даследаванні гісторыі абароны Брэсцкай крэпасці летам 1941 г. неабходна лічыць увядзенне ў навуковы зварот масіву дакументальных крыніц нямецкага паходжання [1; 11], з апорай на якія неабходна праводзіць аналіз фактычных вынікаў двухбаковых баявых дзеянняў: з аднаго боку, васьмідзённага штурму савецкага ўмацаванага рубяжа 45-й нямецкай пяхотнай дывізіяй, а з другога – яго абароны сіламі 6-й і 42-й стралковых дывізій і іншых савецкіх падраздзяленняў Паводле нямецкага данясення аб ходзе баявых дзеянняў пры ўзяцці крэпасці Брэст-Літоўск [11, с. 109–117], арганізаваны штурм крэпасці завяршыўся ўзяццем апошняга ачага арганізаванай абароны – Усходня-га форту 29 чэрвеня 1941 г. Пры гэтым у нямецкім данясенні адзначаецца, што «падраздзяленні рускіх змагаліся выключна ўпарта і стойка, паказалі адметную падрыхтоўку пяхоты і шматлікімі прыкладамі даказалі высокі баявы дух». У тым жа данясенні пачала пісацца адна з самых трагічных старонак гісторыі вайны ў Беларусі, лёсу радавых, сяржантаў, камандзіраў і камісараў Чырвонай Арміі, хто ў першыя дні вайны апынуўся ў нямецкім палоне. Калі ў савецкай гістарыяграфіі пра тэта нельга было знайсці дакументальных звестак, дык нямецкае данясенне ўтрымлівае дакладныя лічбы: на канец штурму ў палоне апынуліся 7223 чырвонаармейцы, у тым ліку 101 афіцэр Чырвонай Арміі [11, с. 116–117].

Аднак ці знойдзем мы сёння на тэрыторыі Мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць-герой» помнік тым, хто тут патрапіў у нямецкіх палон? Чаму ў некропалі згадваецца лічба ў 850 пахаваных, тады як насамрэч вядомы імёны толькі 224 байцоў? Але ці параўнальна тэта з лічбай тых, хто апынуўся ў нямецкім палоне? Ці маем мы права забываць імёны ўсіх, хто на момант пачатку нямецкага штурму складаў гарнізон абаронцаў крэпасці? Калі там з’явіцца помнік самай вялікай колькасці абаронцаў, пакуль не названых паіменна – савецкім ваеннапалонным? У сувязі з тым, што колькасныя падлікі палонных немцамі былі блізкімі да рэчаіснасці, адразу ж узнікае прынцыпова важнае пытанне аб агульнай колькасці ўдзельнікаў абароны крэпасці на момант яе штурму 22 чэрвеня 1941 г. Паколькі традыцыйная лічба ў 3,5 тыс. абаронцаў, якая з савецкіх часоў пануе ў айчыннай гістарыяграфіі, у гэтым выпадку ніякім чынам не адпавядае колькасці чырвонаармейцаў, якія апынуліся ў нямецкім палоне ў канцы месяца. Не менш важным у святле новых дакументальных звестак з’яўляецца і факт рэальнай працягласці арганізаваных баявых дзеянняў, якія вялі, з аднаго боку, абаронцы крэпасці (калі мець на ўвазе загад № 1 ад 24 чэрвеня, у якім згадваецца думка аб «неадкладным выхадзе» з акружанай крэпасці), а з другой, паводле дакументаў немцы ў час штурму ўмацаванняў крэпасці не неслі страт у жывой сіле фактычна пачынаючы з 26 чэрвеня і г. д

Новым у даследаванні баявых падзей на Віцебшчыне ў першыя тыдні вайны нам бачыцца шырокае выкарыстанне нямецкіх дакументальных крыніц для аб’ектыўнага паказу ходу баявых дзеянняў пад Сянно ў пачатку ліпеня 1941 г., якія апошнім часам атрымалі назву самай буйной танкавай бітвы Другой сусветнай вайны. Аналіз тых падзей метадам параўнання савецкіх (Цэнтральнага архіва Міністэрства абароны РФ) і замежных дакументальных крыніц (Федэральнага ваеннага архіва Германіі) прыводзіць да высноў, якія ставяць пад сумненне факт маштабных танкавых баталій пад Сянно, для паказу якога не знайшлося месца ў фундаментальнай энцыклапедыі савецкага часу «Великая Отечественная война 1941–1945» (М., 1985) і найноўшай расійскай энцыклапедыі «Великая Отечественная война» (М., 2010)». Зварот да дакументаў камандавання 20-й армй Заходняга фронту паказвае, што з мэтай спынення наступления падраздзяленняў 3-й танкавай трупы на Полацк і Віцебск камандавание Заходняга фронту праводзіла сіламі двух механізаваных (5-га і 7-га) карпусоў Лепельскую аперацыю, вынікам якой стала не толькі страта 2/3 баявых адзінак танкавай тэхнікі на працягу 6-11 ліпеня, але і прарыў нямецкімі сіламі рубяжа абароны ў раёне Віцебска 9 ліпеня 1941 г. Адной з актуальных задач беларускай ваенна-гістарычнай навукі з’яўляецца правядзенне спецыяльнага даследавання аб гэтай аперацыі, у аснову якога неабходна пакласці прынцып супастаўлення дакументальных крыніц айчыннага і замежнага паходжання. Толькі так можна абнавіць рэальную карціну тых гістарычных падзей пачатковага перыяду Вялікай Айчыннай вайны [11, с. 55]. Карціну, якая рэальна склалася ўходзе правядзення «Лепельскай аперацыі», вынікам якой стала страта амаль 75 % танкавага парку 5-га і 7-га механізаваных карпусоў, прычым толькі трэць ад іх у ходзе танкавых баёў ці дзейнасці процітанкавай артылерыі праціўніка. Пры гэтым неабходна паказваць рэальны ход падзей, калі ў раёне Толпіна (пад Сянно) адзін матарызаваны і два танкавыя палкі вымушаны былі выконваць загад аб неадкладным уступлены ў бой, але рабілі тэта без артылерыйскай падрыхтоўкі, без узаемадзеяння паміж сабой, без належнай разведкі мясцовасці, без выкарыстання пяхоты, і да таго ж не ў поўным складзе, з парушэннем кіравання і не ў поўнай баявой гатоўнасці [11, с. 54], калі многія военачальнікі і камандзіры мелі схільнасць да дзеянняў метадам «лабавых удараў», «коннай лавай», «навалам», вядомых з часоў Грамадзянскай вайны.

Новым у айчыннай гістарыяграфіі пры даследаванні баявых падзей на Дняпроўскім рубяжы пад Магілёвам летам 1941 г. з’яўляюцца гістарычныя ацэнкі, якія вынікаюць з нямецкіх дакументальных крыніц, напрыклад: Магілёўская бітва! Бастыён на Дняпры! Крэпасць-Магілёў! Кожнае з іх мае дакументальнае пацверджанне і сведчыць пра тое, што пад Магілёвам войскі германскага Вермахта не здолелі адразу ўзяць умацаваны абарончы рубеж Чырвонай арміі, а вымушаны былі падцягваць новыя сілы, у тым ліку выкарыстоўваць палявыя падраздзяленні з рэзерву сухапутных войск Вермахта. Паводле нямецкіх дакументаў, размова ідзе не аб звычайнай абароне, а аб унікальнай абарончай аперацыі пад Магілёвам, фактычна першай удала арганізаванай без дырэктыў зверху і памайстэрску праведзенай у неверагодна складаных умовах абарончай бітве, якую высока ацаніла камандаванне 7-га армейскага пяхотнага корпуса. 3 нямецкіх дакументаў вынікае, што абарону Магілёўскага плацдарма вялі не толькі дзве штатныя дывізіі (110-я і 172-я), якія раней не былі задзейнічаны ў баявых дзеяннях, але і тры выматаныя, між тым баяздольныя дывізіі (148-я, 161-я і 210-я матарызаваныя), а таксама рэшткі 24-й, 50-й, 100-й стралковых і іншых дывізій. Дзякуючы звесткам з нямецкіх дакументаў удаецца ўпершыню ўнесці істотныя ўдакладненні ў колькасныя даныя аб савецкіх ваеннапалонных, лічба якіх пад Магілёвам пераўзыходзіла 35 тыс. чалавек [11, с. 83, 181]. Зразумела, што звесткі, выяўленыя ў нямецкіх дакументальных крыніцах, патрабуюць узважанага аналізу, крытычнага падыходу і грунтоўнага вывучэння.

У пераліку пытанняў, якія чакаюць айчынных гісторыкаў, адным з самых важных можна вылучыць гісторыю баявых дзеянняў абаронцаў магілёўскага плацдарма, якую забяспечвала 172-я стралковая дывізія пад камандаваннем генерал-маёра М. Ц. Раманава. Паводле новых дакументаў, загад на абарону Магілёва для трох стралковых палкоў, а таксама падраздзяленняў артылерый-скага забеспячэння і іншых падпарадкаваных яму часцей быў упершыню аддадзены ў 20.30 толькі 7 ліпеня 1941 г. [11, с. 127–129]. У гэтым плане неабходна прытрымлівацца і новых дакументальных даных, якія вынікаюць з нямецкіх дакументаў у дачыненні да баявых дзеянняў, якія мелі месца 12 ліпеня ў ходзе наступления ў складзе трох рот толькі аднаго нямецкага батальёна на рубяжы баявой абароны 388-га стралковага палка 172-й стралковай дывізіі на ўчастку ад в. Туманаўка да в. Буйнічы і інш.

Пановаму нам неабходна ацэньваць і баявыя дзеянні, якія адбыліся на Гомел ынчыне летам 1941 г. Выяўленне ў нямецкіх дакументах новых гістарычных фактаў прыводзіць да высновы, што пакуль застаюцца «белыя плямы» і ў вывучэнні абароны Жлобіна, Рагачова і Гомеля. Параўнанне выяўленых дакументальных звестак з ужо замацаванымі ў айчыннай гістарыяграфіі паказвае, што гісторыкам неабходна рашуча рухацца наперад у стварэнні цэласнай карціны гістарычных падзей з улікам як новых дакументальных крыніц, так і крытычнага аналізу традыцыйных падыходаў. У такой сітуацыі галоўным з’яўляцца не выстаўленне нейкіх ацэнак, а вызначэнне навуковай верагоднасці фактаў у традыцыйнай гістарыяграфіі, характарыстыка глыбіні выкарыстання дакументальных крыніц і паўнаты ўвядзення ў сучасную беларускую гістарычную навуку новых азначэнняў, ацэнак і высноў у дачыненні да летняй франтавой наступальнай аперацыі на Гомелынчыне часцямі Цэнтральнага фронту, зусім невыпадкова створанага пад такой назвай у канцы ліпеня 1941 г. Пры ўсім гэтым асабліва важна мець на ўвазе наступны гістарычных факт. Упартыя баявыя дзеянні савецкіх сіл у ходзе франтавых контрудараў, праведзеных на тэрыторыі Беларусі, у значнай меры сталі фактычна прычынай таго, што А. Птлер 30 ліпеня 1941 г. падпісаў дырэктыву № 34 [11, с. 204], якой ўпершыню аддаў загад аб пераходзе трупы армій «Цэнтр» да абароны. Што азначае нішто іншае, як пачатак фактычнага краху плана германскага «бліцкрыгу» на ўсходзе.

Адной з самых трагічных старонак лета 1941 г. у Беларусі з’яўляецца гісторыя савецкіх ваеннапалонных, якія праходзяць у найноўшай расійскай літаратуры як «беззваротныя страты». У гэтым плане больш дакладнае ўяўленне аб маштабах той трагедыі даюць нямецкія статыстычныя звесткі, адлюстраваныя з першых дзён вайны ў дакументах Вермахта. Паводле лічбаў статыстыкі, у тыле трупы армій «Цэнтр» да канца жніўня 1941 г. былі ўзяты ў палон 784 тыс. чырвонаармейцаў: у ходзе баявых дзеянняў (да 9 ліпеня) пад Беластокам і Мінскам – 323 тыс., у ходзе бітвы (канец ліпеня) пад Магілёвам – больш за 35 тыс., у час бітвы (сярэдзіна жніўня) пад Гомелем і Крычавам -78 тыс. чалавек. Атрымліваецца, што да канца лета на тэрыторыі Беларусі ў палон патрапілі 436 тыс. чырвонаармейцаў, або кожны другі воін Чырвонай Арміі з занесеных у лік афіцыйных «беззваротных страт» баявога ўліковага складу Заходняга фронту. Акрамя таго, неабходна ўлічваць, што лічба ваеннапалонных складае больш за трэць баявога складу войскаў фронту на момант пачатку баявых дзеянняў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г. [11, с. 97, 242–243, 245, 247]. Трэба памятаць таксама і пра тое, што за гады германскай акупацыі на беларускай зямлі загінуў фактычна кожны трэці вайсковец, які быў узяты ў палон групай армій «Цэнтр», ці кожны пяты ваеннапалонны, хто ўвогуле загінуў у гады Вялікай Айчыннай вайны [11, с. 100]. Таму сярод актуальных задач сучаснай беларускай гістарыяграфіі застаецца даследаванне трагічнага лёсу савецкіх ваеннапалонных як на тэрыторыі Беларусі, так і па-за яе межамі ў гады Другой сусветнай вайны.

Такім чынам, нават агульнае знаёмства з нямецкімі дакументальнымі крыніцамі стварае новыя ўмовы для правядзення на аснове ўсяго ўведзенага на цяперашні час комплексу дакументаў і матэрыялаў спецыяльнага даследавання аб баявых дзеяннях Чырвонай Арміі на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г., а таксама ставіць перад айчыннымі гісторыкамі некалькі неадкладных задач. Папершае, сёння гісторыкі не маюць права глядзець на мінулае з іншых пазіцый, чым навуковыя; па-другое, мы не можам надалей замоўчваць гістарычныя факты, на цяперашні час пацверджаныя дакументальна; патрэцяе, гістарычная навука патрабуе не абыходзіць маўчаннем і не пакідаць без аналізу трагічныя старонкі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Аднак адной з самых актуальных задач, на наш погляд, застаецца для айчынных даследчыкаў гісторыі вайны, асабліва баявых дзеянняў, выкарыстанне метаду гістарыяграфічнай і крыніцазнаўчай кампаратывістыкі.

Крыніцы і літаратура

1. Алиев, Р. В. Брестская крепость. Воспоминания и документы / Р. В. Алиев. – М., 2010.

2. Беларусь в первые месяцы Великой Отечественной войны (22 июня – август 1941 г.): документы и материалы / сост.: В. И. Адамушко [и др.]. – Минск, 2006.

3. Иринархов, В. С. Агония 1941: кровавые дороги отступления / Р. С. Иринархов. – М., 2011.

4. Дакументы і матэрыялы // Новікаў, С. Я. Беларусь улетку 1941 года: новыя падыходы ў даследаванні баявых дзеянняў / С. Я. Новікаў. – Мінск, 2014. – С. 104–272.

5. 1941 год: страна в огне: в 2 кн. – Кн. 2: Документы и материалы. – М., 2011.

6. 1941: в 2 т. – Т. 1: Документы и материалы к 70-летию начала Великой Отечественной войны / сост.: Ю. А. Никифоров [и др.]. – СПб., 2011.

7. 1941: в 2 т. – Т. 2: Документы и материалы к 70-летию начала Великой Отечественной войны / сост.: Ю. А. Никифоров [и др.]. – СПб., 2011.

8. Великая Отечественная война 1941–1945 годов: в 12 т. – Т. 2: Происхождение и начало войны. – М., 2012.

9. 1941 год: страна в огне: в 2 кн. – Кн. 1: Очерки. – М., 2011.

10. Украіна в Другій світовій війні: погляд з XXI ст. Істор. нариси: у 2 кн. – Кн. 1 / редкол.: В. А. Смолій (голова колегіі’) [і др.]. – Кн’ів, 2011.

11. Новікаў, С. Я. Беларусь улетку 1941 года: новыя падыходы ў даследаванні баявых дзеянняў / С. Я. Новікаў. – Мінск, 2014.