Мастацкае асэнсаванне Вялікай Айчыннай вайны Уладзімірам Караткевічам у кантэксце гістарычнага мінулага беларусаў

Г. В. Навасельцава (Віцебск)

Адметнасць мастацкай інтэрпрэтацыі гісторыі празаікамі 1960 – сярэдзіны 1980-х гг. заключалася ў звароце да пераломных перыядаў айчыннай гісторыі, ва ўслаўленні самаахвярнага чалавека-патрыёта. Галоўнымі героямі ў творах У. Караткевіча выступалі пераважна малавядомыя гістарычныя ці выдуманыя асобы (аповесці «Цыганскі кароль», 1958; «Сівая легенда», 1960; «Дзікае паляванне караля Стаха», 1964; раманы «Каласы пад сярпом тваім», 1965; «Христос прызямліўся ў Гародні», 1966; апавяданні «Паляшук», 1954; «Кніганошы», 1962). Эстэтычны ідэал пісьменніка – народны заступнік, высокамаральны чалавек (Раман Ракутовіч, Алесь Загорскі, Грыміслаў Валюжыніч, Юрась Братчык). Уладзімір Караткевіч хоць і прытрымліваўся прынцыпу канкрэтна-гістарычнага апісання падзей, што адпавядае рэалістычнаму бачанню мінулага, аднак актыўна выкарыстоўваў сродкі сімвалічна-іншасказальнай вобразнасці, уласцівыя рамантычнаму пісьму.

Мастацкае асэнсаванне мінулага ў беларускай літаратуры другой паловы XX ст. ўлічвала вопыт літаратурнай традыцыі, якая адбілася ў паэмах «Курган», «Бандароўна», «Магіла льва» Янкі Купалы, нізцы вершаў «Старая спадчына» са зборніка «Вянок», «Апавяданні аб іконніку і залатару…» Максіма Багдановіча, дзе абазначылася непарыўнасць сувязі мінулага беларусаў з іх сучаснасцю. Разам з тым мастацкая арганізацыя часу ў творах пра мінулае, напісаных у рамантычна-асветніцкім рэчышчы, характарызуецца спецыфічнай спалучанасцю мінулага і сучаснасці: напрыклад, для прозы Уладзіміра Караткевіча ўласціва перакрыжаванне розных тэмпаральных адрэзкаў гістарычнага мінулага, дзейнымі асобамі якіх выступаюць скразныя вобразы. Як вядома, для кампазіцыі рамана XX ст. ў цэлым характэрна «ўскладненне часавай арганізацыі аповяду, частая перабіўка часавых планаў, сучаснага і мінулага, «зрушэнне» часу і нават «разбурэнне» яго» [7, с. 28]. Пры гэтым аўтарская фантазія звярталася да дэтэктыўнай формы асэнсавання мінулага, у якую арганічна ўводзіліся легендарныя матывы і вобразы («Дзікае паляванне караля Стаха», «Чорны замак Алынанскі»).

Герой У. Караткевіча свабодна пераходзіць з аднаго гістарычнага перыяду ў іншы, што абумоўлівае спецыфічную арганізацыю твора на структурным узроўні. Дзейнічаюць у іншым часе прывідныя коннікі караля Стаха (аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха»). Не адпускае мінулае і герояў рамана «Чорны замак Алынанскі». Як трапна заўважае Антон Косміч, той, «хто не памятае мінулага, хто забывае мінулае – асуджаны зноў перажыць яго. Безліч разоў» [5, с. 417]. Мінулае ў разуменні пісьменніка не толькі ўплывае на сучаснае: мінулае як бы працягваецца ў сучаснасці, становіцца яе неад’емнай часткай. Аўтар усведамляе выразную мяжу паміж гэтымі часавымі пластамі, аднак наўмысна паказвае іх злітна. Такое бачанне гісторыі стала наватарскім у беларускай прозе: часава аддалены, працэсуальна завершаны этап мінулага знаходзіць свой працяг у сучаснасці.

Ускладняецца характар часавых перакрыжаванняў у рамане «Чорны замак Альшанскі», дзе ідэйна-эстэтычны акцэнт зроблены не столькі на фальклорных матывах і вобразах, колькі на ўласна гістарычных. Твор адрозніваецца як спецыфічнай структурнай арганізацыяй, так і аўтарскай філасофскай інтэрпрэтацыяй сувязі часоў: у ім увасабляецца аўтарская сучаснасць – рэчаіснасць 70-х гадоў XX ст. – і трагічнае мінулае розных перыядаў, якое цыклічна паўтараецца. Пры характарыстыцы структуры твора варта ўлічваць слушную думку Т. Я. Камароўскай наконт сістэмы хранатопаў амерыканскага гістарычнага рамана, што ўключае ў сябе не толькі агульнавядомыя раманныя хранатопы: сустрэчы, дарогі, біяграфічнага часу, але і новыя, выяўленыя тэматычнай спецыфікай гістарычнага рамана і яго ідэйнай скіраванасцю, напрыклад, хранатоп бітвы. Хранатоп гістарычнага рамана заснаваны на ўзаема-дзеянні, узаемапрачытанні мінулага, якое можа складацца з некалькіх пластов і сучаснага, што раскрываюць у сваім узаемапрачытанні аўтарскую ідэю – стрыжань твора і сутнасць глыбінных гістарычных працэсаў, вызначальных для аблічча свету [6, с. 100]. Думаецца, структурную і ідэйна-зместавую адметнасць рамана «Чорны замак Алынанскі» найперш раскрывае хранатоп замка.

Замкавы час М. М. Бахцін называў часам гістарычнага мінулага. Замак – месца жыцця ўладароў у феадальную эпоху, у ім адклаліся сляды стагоддзяў і пакаленняў у яго будове, у зброі, у галерэі продкаў, у фамільных архівах, у спецыфічных чалавечых адносінах дынастычнай пераемнасці [1]. У прыватнасці, «продак мог зноў як бы нарадзіцца ў адным са сваіх нашчадкаў, – у межах роду перадаваліся імёны, а разам з імі і ўнутраныя якасці іх носьбітаў. Мінулае аднаўлялася, персаніфікавалася ў чалавеку, які паўтараў характар і ўчынкі продка. Магілы і курганы продкаў у сувязі з гэтым былі побач з сядзібамі жывых: тэта былі нават не два розныя светы, а адзіны свет, у якім мінулае, сучаснае і будучае аказвалася побач і ў цесным суіснаванні» [2, с. 110]. Знатны і ўплывовы чалавек у Сярэднявеччы – той, за чыімі плячыма стаяць многія пакаленні, у якім як бы «згусціўся» радавы час – ён жа час гісторыі. Гісторыя ў той перыяд пераважна была прадстаўлена гісторыяй старажытных феадальных родаў і дынастый. Дэтэктыўная інтрыга арганізуе сюжэт рамана вакол расследавання злачынстваў прадстаўнікоў аднаго роду, патрабуе вывучэння гісторыі, якую трэба спасцігнуць галоўным героям і, у прыватнасці, экспліцытнаму аўтару – Антону Космічу дзеля таго, каб трагізм мінулага не стаў трагізмам сучаснасці. Як і ў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха», мінулае ўваходзіць ў сучаснасць, аднак тэта раскрываецца ўжо праз чатырохразовае перакрыжаванне часоў: перакрыжоўваюцца падзеі XV, XVII стагоддзяў, Вялікай Айчыннай вайны, сучаснага перыяду, што тэмпаральна ўскладняе мастацкую структуру твора. Шматразовае часавае перакрыжаванне дазваляе пісьменніку ўзмацніць эфект уздзеяння мінулага на сучаснасць. Невыпадкова аўтарам напісаны не проста гістарычны дэтэктыў, напрыклад, «Дзікае паляванне караля Стаха», а так званы гатычны твор. Характэрнай прыкметай гатычных твораў з’яўляецца тое, «што ўсе яны павінны выклікаць страх» [3, с. 233]. Такое ж пачуццё выклікае алынанская гісторыя, якая вызначаецца трагічным цыклізмам, што абумоўлена пэўнай заканамернасцю: самае жахлівае з мінулага будзе паўтарацца, пакуль нашчадкі не даведаюцца пра схаваныя таямніцы.

Пагрозны замак, які Косміч трапна параўноўвае з нечаканым цёсам мяча, становіцца сімвалічным увасабленнем мясцовай гісторыі, пра якую ксёндз Жыховіч кажа: «Досыць ужо смерцяў на тэты няшчасны куток зямлі. Проста Бермудскі трохкутнік нейкі: Кладна – Альшаны – Цёмны Бор. Гінуць надзеі, без следу знікаюць людзі. Іх мары і надзеі» [5, с. 489]. У 1481 г. выдаў змову Міхайлы Алелькавіча, князя Слуцкага, і яго стрыечніка Хведара Бельскага і абрабаваў сваіх паплечнікаў Пятро Алынанскі. У 1611 г. Вітаўт Алынанскі падчас паўстання – «удару ў спіну», ініцыятарам якога быў Грыміслаў Валюжыніч, прысвойвае скарбніцу паўстання, а ўцекачоў замуроўвае ў замкавых катакомбах. У Вялікую Айчынную вайну ў ваколіцах замка фашисты, з якімі быў звязаны Юзаф-Ксаверый Алынанскі, бацька апошняга Алынанскага, расстралялі шмат людзей. Такім чынам, гісторыя XV стагоддзя трагічна паўтараецца ў XVII стагоддзі і зноў паўтараецца ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны. Драматычныя падзеі вайны ўплываюць на сучаснасць: побач з Космічам і іншымі героямі жывуць людзі, якія былі сведкамі і ўдзельнікамі гэтых падзей: Лапатуха, Высоцкі, Ганчаронак і іншыя. Найбольш выразна выяўлена ў рамане чацвёртае перакрыжаванне часоў – XVII стагоддзя і сучаснасці, што дасягаецца праз мастацкі прыём «сюжэт у сюжэце». У структуру твора аўтар уводзіць сны Косміча пра легендарную сярэднявечную рэчаіснасць: «Не, тэта проста цемра ночы. Тэта ажылі тыя словы Змагіцеля аб людскім погаласе пра тыя ўцёкі» [5, с. 405]. Думаецца, караткевічаўскі «погалас» развівае традыцыю «сказу народнага»

В. Ластоўскага. «Погалас» цудадзейным чынам уваходзіць у сны героя, што дазваляе пісьменніку перадаць каларыт XVII стагоддзя – старажытную зброю, адзенне, маўленне герояў.

Косміч нібы ўвачавідкі бачыць легендарныя падзеі, якія адбываюцца з Грыміславам Валюжынічам і Ганнай-Гардзіславай: уцёкі, перастрэча, другія ўцёкі, палон, вязніца. Яны дапамагаюць разгадаць важную для сучаснага дэтэктыўнага расследавання гістарычную таямніцу. Пры гэтым адбываецца пераход дзейных персанажаў з аднаго часу ў іншы: яны становяцца скразнымі героямі. Валюжыніч, які трапіў у скляпенні замка і ўсвядоміў непазбежнасць сваёй смерці і смерці Ганны-Гардзіславы, усё ж перакананы, што ў іх ёсць будучае: «Нічога. Мы сустрэнемся. Мы вечныя. Няма мяжы шэсцю нашаму па зямлі» [5, с. 518]. Будучае становіцца рэальнай сучаснасцю, калі праз некалькі пакаленняў героі сустракаюцца. Сустрэча праз пакаленні адлюстроўваецца і ў рамане «Нельга забыць», дзе раскрываецца толькі адно часавае перакрыжаванне: амаль праз стагоддзе пасля трагічных падзей жніўня 1863 года сустракаюцца нашчадкі іх удзельнікаў – Андрэй Грынкевіч і Ірына Горава. Яны знаходзяцца ў духоўных пошуках, але ў выбары жыццёвай пазіцыі выступаюць вартымі паслядоўнікамі сваіх продкаў, якія сустракаліся толькі аднойчы. I аднак тэта сустрэча стала вырашальнай для Горава: адна «рабінавая ноч» падзяліла яго жыццё на дзве паловы, і цяпер ён будзе нязменна ўспамінаць малавядомую жанчыну. Паводле слоў самой гераіні, дабрыня і мужнасць Горава даюць мужнасць і ёй, упэўненасць у тым, што рабіць далей, і яна спадзяецца на тое, што іх унукі ніколі не будуць варагаваць. Праз каханне Андрэя Грынкевіча і Ірыны Горавай тэта спадзяванне спраўджваецца. Хоць, у адрозненне ад герояў «паромнай» гісторыі, паўстанец і княгіня Алынанская не пакінулі нашчадкаў, падзеі, якія адбыліся ў мінулым, зноў перажываюцца ў пазнейшы час. Раскрываецца трохсотгадовая таямніца, становіцца вядомай жахлівая гістарычная рэальнасць Сярэднявечча і Вялікай Айчыннай вайны, – каханне Валюжыніча і Ганны-Гардзіславы працягваецца, увасобіўшыся ў іх духоўных спадкаемцах – Космічу і Сташцы.

У кантрасным супастаўленні з гэтымі вобразамі Уладзімір Караткевіч выяўляе галоўныя для прадстаўнікоў княскага роду Алынанскіх – Пятра, Вітаўта, Юзафа-Ксаверыя рысы характару. Іх спадкаемцам не толькі згодна з паходжаннем, але і паводле сваіх спраў выступае апошні з роду Алынанскіх, сучаснік Косміча. Продак нібы зноў нараджаецца ў нашчадку, і мінулае аднаўляецца ў чалавеку, які паўтарае ўчынкі свайго папярэдніка. Уладары Алынанскага замка здзяйсняюць ганебныя ўчынкі: яны пакінулі сляды не ў культурных каштоўнасцях, а ў каменных лабірынтах. Там знаходзіцца прысвоены скарб, што мае надзейных вартаўнікоў: «Два вартавыя неадпетыя і адзін няхрышчаны» [5, с. 490]. У замку айнзацкамандай схаваны маёмасць і архівы, а ў яго ваколіцы – рассталяна чатырыста чалавек, якія ведалі пра тэта. Праз замкавыя катакомбы пралягае шлях да разгадкі сучаснага для караткевічаўскага героя, у чым выяўляецца аўтарам спецыфічная спалучанасць гістарычных часоў. Косміч спазнае пачварную сутнасць, якая хаваецца за прыгожым і велічным абліччам апошняга Алынанскага, падобнага да продка, Вітаўта. Пераступае чалавечыя і Божыя законы Алынанскі XVII стагоддзя, за гэта праз трыста гадоў прыходзіць «смяротная кара за смяротнасць». Учынкамі апошняга Алынанскага гісторыя «ўцягваецца» ў сучаснасць: «Калі памяць аб мінулым, і менавіта аб продках, належыць да ўсведамлення сябе як сям’і, то гэта памяць выяўляе таксама і рэальнасць сям’і, гэта значыць яшчэ працягваецца ў дзейсным сучасным» [8, с. 20]. На яго сумленні патуранне забойствам Мар’яна, Зоі, Лапатухі. Дзеля таго, каб знайсці старажытныя радавыя граматы, арганізоўваецца злачынная група. Апошні з Алынанскіх не раскайваецца ў сваіх учынках, ён усведамляе сябе прадстаўніком роду, які не заслугоўвае права жыць, але гэта яго род, і таму правільна тое, што «я – крапліна ягоная, і што іншым быць не магу, і што дарогі мне ад яго няма» [5, с. 555]. Гэта – дынастычная пераемнасць замкавага часу, у якім суіснуе мінулае і сучаснае. Косміч, які выступае носьбітам «глыбока гуманістычнай канцэпцыі гісторыі» [4, с. 162], глядзіць на мінулае з пазіцыі сучаснага дня, па-іншаму асэнсоўвае паняцце звышчасавай сувязі, у якой існуюць род, сям’я. Ён супрацьпастаўляе князя Вітаўта-Ксаверыя-Станіслава Альшанскага эпізадычна згаданым аднаму з Хадкевічаў і адной з Радзівілаў, якія роўныя Алынанскаму сваім радавітым паходжаннем, аднак якім нічога не трэба было даводзіць, таму што яны былі сабой «і ў падполлі, і ў партызанцы, і на барыкадах, і ў розных турмах» [5, с. 539]. У гэтым, па сутнасці, раскрываецца караткевічаўскае разумение патрыятычнага абавязку чалавека.

Праз перакрыжаванне розных гістарычных перыядаў Уладзімір Караткевіч паглыблена асэнсоўвае мінулае: кантраснае супастаўленне розных гістарычных момантаў дазваляе раскрыць новы змест у мінулым, які яшчэ не быў прадметам мастацкага адлюстравання ў рамантычна-асветніцкай традыцыі. Перакрыжаванне розных гістарычных перыядаў выяўляецца не толькі праз уласна гістарычныя, але і праз фальклорныя матывы і вобразы, і пры гэтым выступае як сэнсава– і стылеўтваральны караткевічаўскі прыём: на ідэйна-зместавым узроўні супастаўляюцца другая палова XIX стагоддзя і XVII стагоддзе ў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха». 3 мінулым сямнаццацігадовай даўнасці – паўстаннем Кастуся Каліноўскага – перакрыжоўваецца сучаснасць у апавяданні «Сіняя-сіняя…». У рамане «Каласы пад сярпом тваім» прыём перыкрыжавання часоў узбуйняецца міфапаэтычнымі і сімвалічнымі вобразнымі сродкамі, што дазваляе аўтару прасачыць як развіццё асобных гістарычных з’яў, так і выявіць вобраз эпохі ў цэлым, перадаць сваё разумение цыклічнай філасофіі гісторыі. Чатырохразовым перакрыжаваннем часоў вылучаецца раман «Чорны замак Алынанскі», дзе перакрыжоўваюцца падзеі XV, XVII стагоддзяў, Вялікай Айчыннай вайны, сучаснага пісьменніку перыяду Найбольш значным у творы выступае перакрыжаванне XVII стагоддзя і аўтарскай сучаснасці. Такім чынам, у творах пісьменніка раскрываецца эстэтычная эвалюцыя спалучанасці часоў

Першым у айчыннай прозе Уладзімір Караткевіч здолеў гарманічна спалучыць гістарычны, нацыянальны і сацыяльны ракурсы пры ўвасабленні мінулага, заклаў ідэйна-эстэтычныя асновы развіцця героіка-рамантычнага напрамку з дамінаваннем патрыятычнага пафасу ў інтэрпрэтацыі мінулага, даказаў прадуктыўнасць ускладнення структуры мастацкага часу праз сумяшчэнне розных храналагічных пластоў («Дзікае паляванне караля Стаха», «Чорны замак Алынанскі»). Прадстаўнікі гэтага напрамку (А. Якімовіч, I. Клаз, Э. Ялугін) асэнсоўвалі найперш працэсы выспявання сацыяльнай свядомасці беларусаў, сцвярджалі гераічны складнік у іх нацыянальным характары праз адлюстраванне народных паўстанняў (А. Якімовіч, I. Клаз), услаўленне памкненняў чалавека-асветніка (Э. Ялугін). Героіка-рамантычная інтэрпрэтацыя мінулага спалучалася з шырокім выкарыстаннем этнаграфічна-бытавога матэрыялу для ўзнаўлення гістарычных рэалій і з паэтызацыяй асобы, што самасцвярджаецца праз пераадоленне неспрыяльных абставін. У творах рускамоўных пісьменнікаў (I. Клаза, Э. Ялугіна) значна радзей сустракаліся фальклорныя элементы, чым у беларускамоўных, а айчынная гісторыя найперш падавалася на фоне гісторыі суседніх народаў.

Крыніцы і літаратура

1. Бахтин, М. М. Литературно-критические статьи / М. М. Бахтин. – М., 1986.

2. Гуревич, А. Я. Категории средневековой культуры / А. Я. Гуревич. – 2-е изд., испр. и доп. – М., 1984.

3. Деке, П. Семь веков романа: сб. ст. / П. Деке; под ред. и с предисл. Ю. Б. Виппера; пер. с франц. Я. 3. Лесюка [и др.]. – М., 1962.

4. Дзюбайла, П. К. Беларускі раман: гады 70-я / П. К. Дзюбайла; рэд. I. Я. Навуменка. – Мінск, 1982.

5. Караткевіч, У. 36. тв.: у 8 т. / У. Караткевіч. – Мінск, 1987–1991. – Т. 7: Дзікае паляванне караля Стаха: аповесць; Чорны замак Альшанскі: раман. – 1990.

6. Комаровская, Т. Е. Проблемы поэтики исторического романа США XX века / Т. Е. Комаровская. М., 2005.

7. Ржевская, Н. Концепция художественного времени в современном романе / Н. Ржевская // Науч. докл. высш. шк.: филол. науки. – 1970. – № 4. – С. 28–40.

8. Уитроу, Дж. Естественная философия времени / Дж. Уитроу. – М., 2004.